Can khương (củ gừng khô) có tác dụng: ấm trung tiêu, trừ hàn, táo thấp. Thuốc khu phong, tiêu hóa. Dùng trị hàn lạnh đau bụng, trướng đầy, chỉ huyết (cầm máu).
Tên Hán Việt khác:
Bạch khương, Quân khương (Bản Thảo Cương Mục), Bào khương, Hắc khương, Thánh khương, Đạm can khương (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).
Tên khoa học:
Zingiber offcinale Roscoe
Họ khoa học:
Zingiberaceae.
Cây Can khương
( Mô tả, hình ảnh cây Can khương, thu hái, chế biến, thành phần hoá học, tác dụng dược lý ….)
Mô tả:
Cây thảo sống lâu năm, cao khoảng 1m. Thân rễ mọc phình lên thành củ, khi gìa thì có xơ. Lá không cuống, mọc cách nhau, hình mũi mác, dài tới 20cm, rộng 2cm, bẹ nhẵn, lưỡi bẹ nhỏ dạng màng. Cán hoa dài khoảng 20cm, mọc từ gốc, nó nhiều vẩy lợp lên. Cụm hoa dạng trứng, dài 5cm, rộng 2-3cm, lá bắc hình trái xoan, màu lục nhạt, có mép vàng. Đài có 3 răng ngắn. Tràng có ống dài gấp đôi đài, có 3 thùy hẹp nhọn, 1 nhị. Nhị lép không có hoặc tạo thành thùy bên của cánh môi. Cánh môi màu vàng, viền thêm màu tía, dài 2cm,rộng 1,5cm, chia thành 3 thùy tròn, các thùy bên ngắn hơn. Bầu nhẵn, nhụy lép dạng sợi. Có hoa vào mùa hè và mùa thu.
Phân biệt can khương:
Cần phân biệt với cây Gừng gió, Gừng dại (Zingiber zerumbet (Linn) Sm) là cây thảo cao 1m hay hơn, có thân rễ dạng củ, phân nhiều nhánh, lúc non màu vàng và thơm, lúc gìa màu trắng và đắng. Lá không có cuống mọc sít nhau, nhẵn ở mặt trên, có vài lông rải rác ở mặt dưới, dài tới 20cm, rộng 5cm, bẹ có nhẵn, lá kèm nguyên, tròn dễ gẫy.
Cán hoa khá mập, dài 20-30cm, các vẩy không lợp lên nhau. Cụm hoa hình trứng, có khi hình trụ rộng 4cm, lá bắc lợp lên nhau, áp sát nhau, hình mắt chim, thường có màu lục, khi gìa màu hồng. Đài màu trắng, chẻ thành mo, cao 1,2cm. Tràng có ống dài 2cm, các thùy hẹp, màu trắng, 1 nhị. Nhị lép làm thành các thùy bên của cánh môi. Cánh môi màu vàng nhạt, có 3 thùy. Quả nang hình bầu dục, chia 3 ô, mỗi ô chứa một hạt đen có áo hạt mềm màu trắng.
Cây ra hoa vào mùa thu, mọc hoang dại trong rừng ở nhiều nơi khắp nước ta, được trồng dùng làm thuốc kích thích, thuốc bổ và lọc máu cho phụ nữ sau khi sinh đẻ.
Địa lý:
Gừng có khắp nơi trong nước ta, thường được trồng làm thuốc, mứt, xuất khẩu.
Thu hái, sơ chế: Mùa đông đào lấy củ rễ những thân cây gìa, khi cây bắt đầu lụi, cắt bỏ lá và rễ con, rửa sạch phơi khô gọi là Can khương (Gừng khô).
Phần can khương dùng làm thuốc:
Thân rễ (thường gọi là củ) đã phơi khô.
Mô tả dược liệu:
Hình ảnh vị thuốc can khương
Thân rễ gừng khô là loại Gừng lây năm càng tốt có dạng ngón tay phẳng dẹt phân nhánh, có đốt rõ ràng vỏ ngoài màu xám trắng hoặc xám vàng nhăn teo. Đỉnh có vết rễ và vết mầm chất cứng giòn mặt cắt có chất xơ. Loại to, gìa, khô, củ chắc, vỏ sắc màu vàng nhợt ít nhăn, sạch rễ con, thịt trong vàng đậm là tốt. Thứ mốc vụn nát, ruột đen thối là xấu.
Bảo quản:
Để nơi khô ráo, kín, tránh ẩm, nóng làm mất tinh dầu thơm
Bào chế:
Khi dùng rửa sạch ủ mềm, đồ qua rồi bào hay thái mỏng (không cần bỏ vỏ). Phơi khô (Xem: Bào khhương, củ gừng, Tiên khương, Thán khương, Hắc khương, ở mục Khương).
Vị thuốc Can khương
( Công dụng,Tính vị, quy kinh, liều dùng …. )
Tính vị:
Vị cay, mùi thơm hắc, tính ấm nóng
Quy kinh:
Tâm, Tỳ, Phế, Vị (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).
Công dụng:
Ôn trung khử hàn, hồi dương thông mạch, đồng thời có tác dụng cầm máu, chỉ ho.
Đơn thuốc từ can khương kinh nghiệm:
Tỳ vị hư yếu, ăn uống kém, những người này dễ bị thương phong khó tiêu, yếu đuối.
Can khương tán bột ra 4 lượng kẹo mạch nha, xắt lát rửa qua nấu cho tan ra, viên bằng hạt ngô đồng, uống lúc đói với cơm, ngày 30 viên.
Oẹ mửa xoàng đầu do vị hàn Sinh đàm
Bào khương 2 chỉ rưỡi. Chích thảo 1 chỉ 2 phân. Dùng 1 chén rưỡi nước sắc còn phân nửa uống.
Trúng hàn ỉa chảy
Bào khương tán bột ăn với cháo lần 2 chỉ.
Huyết lỵ không cầm
Can khương đốt cháy tồn tính để nguội tán bột lần uống 1 chỉ với nước cơm.
Sốt rét có tỳ hàn
Can khương sao đen tán bột khi cần dùnguống 3 chỉ với rượu nóng. Dùng củ gừng, Tử tô, Quế chi, có thể ấm bên trong mà làm cho ra mồ hôi, gia thêm Truật thì có thể đuổi phong thấp.
Ho xốc tức ngực
Can khương sống với Quất bì, Ô dước, Bạch đậu khấu.
Hạ lỵ, đau bụng do hàn lãnh
Can khương Truật, Phục linh, Nhân sâm, Cam thảo.
Cảm lạnh sốt rét
Sản hậu máu dơ ra không cầm, huyết hư phát hoàng
Bạch thược, Đương quy, Ngưu tất.
Hạ huyết do trường tích
Can khương, Sinh địa, Bạch thương, Mạch môn, Nhân sâm, Hoàng kỳ, Cam thảo, Thăng ma.
Trúng ác khí
củ gừng, Hoắc hương, Sa nhân, Quất bì, Tô mộc, Mộc hương, Bỏ Mộc hương gia Mộc qua trị được sình bụng do hoắc loạn. Gia Quế chi có thể trị các độc của phong tà, kết khí, giữa bì phu.
Mửa do vị hư
Can khương, Quất bì, Nhân sâm.
Sốt rét có đàm (Đàm ngược) lâu ngày không lành
củ gừng, Quất bì, Truật, Bối mấu, Phục linh.
Sốt rét do hàn (hàn ngược)
Can khương, Nhân sâm, Truật, Quế chi, Quất bì.
bệnh tiêu hóa
Ỉa chảy do hư hàn, trúng hàn, đau dạ dày, viêm dạ dày.
Can khương, Nhân sâm, Truật, Cam thảo.
Trị Tỳ Vị dương hư, tứ chi quyết lãnh, mạch vi muốn tuyệt.
“Thông mạch tứ nghịch thang” gồm Can khương 4 chỉ, Thực phụ tử 3 chỉ, Chích cao thảo 1 chỉ, sắc uống, trụ chứng vừa kể trên (Dược vị giống như thang Tứ nghịch, duy vị củ gừng liều lượng nhiều hơn).
Trị tiêu chảy, đau bụng sườn do lạnh:
Can khương, Cao lương khương, các vị bằng nhau tán bột làm viên, mỗi lần uống 3-6g với nước nóng (Nhị Khương Hoàn – Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Trị ỉa chảy do hàn:
Bào khương 1 lượng đâm sao cho nóng đắp trên bụng đến Đơn điền (Dưới rốn đắp 1 vùng đường kính chừng 2-5cm) dùng vải rịt lên chừng 1-2 giờ (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Bệnh cảm lạnh
Trị nôn mửa do hàn ẩm:
Bán hạ 9g, củ gừng 6g, tán bột, mỗi lần uống 3-6g với nước nóng (Bán Hạ Can Khương Tán – Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Trị nôn mửa thuộc hư hàn:
Can khương, Nhân sâm, Bán hạ, các vị bằng nhau, tán bột, trộn nước gừng làm viên, mỗi lần uống 6-9g, ngày 3 lần (củ gừng Nhân Sâm Bán Hạ Hoàn – Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Trị mửa ra máu, ỉa ra máu, băng huyết do hư hàn:
Can khương (đốt cháy đen tồn tính) tán bột, mỗi lần uống 2-4g với nước nóng (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Bệnh Phụ nữ
Trị phụ nữ băng huyết:
Can khương 6g, Tông bì, Ô mai đều 9g, tất cả đốt cháy đen tán bột uống (Như Thánh Tán- Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Trị mửa ra máu không cầm thuộc hư hàn:
Khương thán (gừng đốt cháy), Cam thảo đều 6g, sắc uống với nước tiểu trẻ con (củ gừng Cam Thảo Thang – (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Trị hàn ẩm phạm Phế, khí suyển, ho:
Phục linh 9g, Cam thảo, Ngũ vị tử, Can khương đều 3g, Tế tân 1,5g (Linh Cam Ngũ Vị Tân Thang – Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
