Khương hoàng hay còn có tên gọi khác là củ nghệ vị thuốc được ghi đầu tiên trong sách Tân tu bản thảo, có chứa chất Curcumin tác dụng trị kinh nguyệt không đều, đau dạ dày, xơ gan, trị mụn …
Tên khác
Nghệ, khương hoàng
Tên khoa học: Curcuma longa L. (Curcuma domestica Lour.).
Họ khoa học: Gừng Zingiberaceae.
Cây khương hoàng
( Mô tả, hình ảnh, thu hái, chế biến, thành phần hoá học, tác dụng dược lý ….)
Mô tả cây
Khương hoàng là một loại cỏ cao 0,60m đên s1m. Thân rễ thành củ hình trụ hoặc hơi dẹt, khi bẻ hoặc cắt ngang có màu vàng cam sẫm. Lá hình trái xoan thon nhọn ở hai đầu, hai mặt đều nhẵn dài tới 45cm, rộng tới 18 cm. Cuống lá có bẹ. Cụm hoa mọc từ giữa các lá lên, thành hình nón thưa, lá bắc hữu thụ khum hình máng rộng, đầu tròn màu xanh lục nhạt, lá bắc bất thụ hẹp hơn, màu hơi tím nhạt.
Tràng có phiến, cánh hoa ngoài màu xanh lục vàng nhạt, chia thành ba thùy, thùy trên to hơn, phiến cánh hoa trong cũng chia ba thùy, 2 thùy hai bên đứng và phẳng, thùy dưới hõm thành máng sâu. Quả nang 3 ngăn, mở bằng 3 van.
Hạt có áo hạt.
Phân bố, thu hái và chế biến Khương hoàng
Được trồng ở khắp nơi trong nước ta để làm gia vị và làm thuốc.
Còn mọc và được trồng ở các nước Ấn Độ, Indonesia, Campuchia, Lào, Trung Quốc và các nước nhiệt đới.
Thu hoạch vào mùa thu. Cắt bỏ hết rễ để riêng, thân rễ để riêng.
Muốn để được lâu phải đồ hoặc hấp trong 6-12giờ, sau đó đợi ráo nước, đêm phơi nắng hoặc sấy khô. Thân rễ gọi là khương hoàng, rễ gọi là khương hoàng.
Thành phần hóa học Khương hoàng
Hình ảnh vị thuốc khương hoàng
Trong củ nghệ người ta đã phân tích được:
1. Chất màu Curcumin 0,3%.
tinh thể nâu đỏ, ánh tím, không tan trong nước, tan trong rượu, ete, clorofoc, dung dịch có huỳnh quang màu xanh lục.
Tan trong axid (màu đỏ tưới), trong kiềm (màu đỏ máu rồi ngả tím), trong chất béo (dùng để nhuộm các chất béo). Công thức Curcumin đã được xác định như sau:
2. Tinh dầu 1-5% màu vàng nhạt, thơm.
Trong tinh dầu có curcumen C15H24 một cacbon không no, 5% paratolylmetyl cacbinol và 1% long não hữu tuyến. Hai chất sau chỉ thấy có trong tinh dầu Curcuma xanthorriza Roxb.
3. Ngoài ra còn có tinh bột, canxi oxalat, chất béo.
Theo R.R. Paris và H. Moyse (1967, 11, 78) củ khương hoàng chứa 8-10% nước, 6-8% chất vô cơ, 40-50% tinh bột nhựa.
Hoạt chất của khương hoàng gồm:
1. Tinh dầu 3-5% gồm 25% cacbua tecpenic,
chủ yếu là zingiberen và 65% xeton sespuitecpenic, các chất turmeron (do Tiếng Anh của củ khương hoàng là turmeric).
2. Các chất màu vàng gọi chung là Curcumin.
Vào thế kỷ XIX người ta đã chiết được curcumin tinh thể không tan trong nước, tan trong cồn, ete, dầu béo. Nhưng năm 1953 – Srinivasan K.R. (J. Pharm. Pharmacol. 1953, 5, 448-457) đã chứng minh bằng sắc ký trên cột silic rằng đó là một hỗn hợp:
Curcumin chính thức (còn gọi là curcumin I) chiếm 60%
đây là một dixeton đối xứng không no có thể coi như là diferuloyl-metan (axit feru-lic là axit hydroxyl-4-metoxy-3-xinamic)
Curcumin II hay monodesmetoxy-curcumin chiếm 24% và curcumin III hay didesmetoxy-curcumin chiếm 14%
trong đó 1 hay 2 axit hydroxycinamic thay cho axit ferulic.
Nếu dùng sắc ký trên giấy sẽ thấy các chất curcumin khác nữa nhưng với lượng nhỏ.
Theo E. Gildmeister và F. R. Hoffman trong tinh dầu củ nghệ có 53,1 % xeton α- β etylenic ở từ mạch nhánh gắn vào nhân (bao gồm 29,5% turmeron và 23,6% arylturrmeron).
Nghiên cứu tại Việt Nam
Năm 1977, Nguyễn Khang (Đại học dược khoa Hà Nội) đã chiết từ bột củ khương hoàng sau khi đã cất lấy hết tinh dầu bằng benzen, sau đó thu hồi dung môi trong áp lực giảm và kết tinh lại bằng cồn etylic cho tới khi có độ chảy không thay đổi và một vết trên sắc ký lớp mỏng đã thu được 0,76 đến 1,1% curcumin I tinh khiết, độ chảy 182-183ºC. Nếu chọn củ khương hoàng thu vào tháng 1, tháng 2 có thể đạt tới 1,5% curcumin.
Từ vỏ củ khương hoàng (vẫn cạo bỏ đi) đã cất được từ 1,5 đến 2,1% tinh dầu có thành phần tương tự như tinh dầu cất từ củ khương hoàng, do thành phần vỏ dày từ 0,5-1mm trong đó trọng lượng lớp vỏ mỏng không đáng kể, còn phần củ dính vào chiếm chủ yếu.
Tác dụng dược lý Khương hoàng
1. Guy Laroche (1933), H. Leclerc (1935)
đã chứng minh tính chất kích thích sự bài tiết mật của tế bào gan (cholérétique) là do chất paratolyl metylcacbinol, còn chất curcumin có tính chất thông mật. Chất curcumen có tác dụng phá cholesterol trong máu (cholesterolitique).
Toàn tinh dầu dù pha loãng cũng có tác dụng diệt nấm và sát trùng đối với bệnh nấm, với Staphylcoc và vi trùng khác.
2. Robbers (1936)
nói đã dùng chất lấy ra ở củ nghệ bằng ête etylic thấy có tác dụng tăng sự bài tiết mật và chất curcumin có tính chất co bóp túi mật.
3. Trương Ngôn Chí (1955 Trung Hoa y dược tạp chí, 5)
đã báo cáo: Ông đã chế khương hoàng dưới hai hình thức dung dịch 50% và dùng 2% HCl để chiết xuất và chế thành dung dịch 50% (sau khi đã trung tính hóa mới dùng thí nghiệm).
Thí nghiệm trên tử cung cô lập của chuột bạch và chuột nhắt thấy có tác dụng hưng phấn, thí nghiệm trên tử cung của thỏ (theo phương pháp Reynolds) thì khi tiêm dung dịch clohydrat cao khương hoàng vào tĩnh mạch hoặc thụt dung dịch củ nghệ, đều thấy tử cung co bóp đều đặn, mỗi lần cho thuốc, thời gian tác dụng kéo dài 5-7 giờ.
Khi tiêm 5ml dung dịch clohydrat cao củ nghệ vào chó đã gây mê thì thấy tác dụng xúc tiến sự bài tiết nước mật, nếu tiêm tới 15-20ml, có thể đưa tới đình chỉ hô hấp và huyết áp hạ.
Thí nghiêm trên tim cô lập (phương pháp Straub) thấy có hiện tượng ức chế.
4. Theo Vũ Điền tân dược tập, bản thứ 4
một số tác dụng dược lý của khương hoàng đã được nghiên cứu như sau:
– Tác dụng đối với cơ năng giải độc của gan đã được thí nghiệm bằng cách cho uống thuốc có củ nghệ, sau đó theo dõi khả năng giải độc của gan đối với santonin thì thấy tăng cơ năng giải độc. Nếu uống liên tục, thấy tác dụng rõ hơn là uống một lần.
– Đối với bệnh nhân bị galactoza niệu sau khi uống thuốc có khương hoàng 10 ngày, kiểm nghiệm lượng galactoza bằng phương pháp Banev thì thấy lượng galactoza giảm xuống.
– Đối với lượng urobilin tăng trong nước tiểu, uống thuốc có củ nghệ vài ngày sẽ thấy lượng urobilin trong nước tiểu giảm xuống.
– Đối với sự tiết nước mật: Cho nước khương hoàng vào tá tràng sẽ thấy lượng nước mật trong tá tràng được tăng cao, nhưng lượng bilirubin không tăng, nhưng khi lượng nước mật tăng nhiều, độ sánh của nước mật cũng tăng lên.
Nếu như đang cho nước củ nghệ vào tá tràng làm cho lượng nước mật tăng lên, thôi không cho nước khương hoàng nữa mà cho dung dịch magiê sunfat đặc vào, thì lượng nước mật vẫn tăng và đặc.
– Dùng củ nghệ trong những bệnh về gan và đường mật thì thấy chóng hết đau. Nhưng trong những trường hợp sỏi mật cấp tính thì kết quả chậm, chỉ có tác dụng từ từ.
5. Tác dụng kháng sinh M.M. semiakin và cộng sự (Khimia antibiotikop, xuất bản lần 3, 1, 278, Nga văn)
đã chứng minh curcumin I có tác dụng ngăn cản sự phát triển của vi trùng lao Mycobacterium tuberculosis ở nồng độ 25 γ/ ml, ngoài ra curcumin I còn có hiệu lực với Salmonella paratyphi ở nồng độ 200 γ/ ml, với Staphyllococcus aureus ở nồng độ 50 γ/ ml , nấm Trychophyton gypcum ở nồng độ 25 γ/ ml.
Theo Taniyama H. và cộng sự (J. Pharm. Soc. Japan 1956, 76, 154-157) các xeton α- β etylenic trong hệ thống vòng có khả năng khóa nhóm –SH của men, làm rối loạn chuyển hóa của men trong cơ thể vi trùng nói chung và vi trùng lao Mycobacterium tuberculosis nói riêng, các xeton loại này có nhiều trong khương hoàng.
Năm 1977, phòng vi trùng Viện chống lao và Viện đông y Hà Nội đã thí nghiệm thấy tinh dầu khương hoàng ức chế được sự phát triển của vi trùng lao Mycobacterium tuberculosis H37RV ở nồng độ 1 γ/ ml, nồng độ tối thiểu ức chế đối với Bacillus subtilis là 1/ 250, đối với Candida albicans là 1/ 160. Tinh dầu củ nghệ không có tác dụng đối với Bacterium pyocyaneum và Streptococcus hemolyticus.
6. Độc tính của tinh dầu khương hoàng
DL50 của tinh dầu khương hoàng trên chuột nhắt trắng là 9,2ml/ kg thể trọng (Bộ môn dược lý-Đại học quân y Hà Nội, 1977)
7. Tác dụng khác của Khương hoàng:
Võ Văn Lan đã phát hiện tiêm tinh củ nghệ có khả năng thấm qua các màng tế bào đặc biệt là vỏ sáp vi khuẩn lao và hủi, nó giúp cho chất màu xâm nhập vào trong các tế bào này (Bộ môn sinh lý-Đại học y khoa thành phố Hồ Chí Minh- Các hội nghị y dược học quốc tế và quốc gia quý I-1977-Thư viện y học trung ương, 3).
Vị thuốc khương hoàng
( Công dụng, Tính vị, quy kinh, liều dùng …. )
Công dụng Khương hoàng:
Phá ác huyết, huyết tích, kim sang và sinh cơ (lên da) chỉ huyết. Nhưng nếu âm hư mà không ứ trệ cấm dùng; các bệnh sản hậu (sau khi đẻ) mà không phải nhiệt kế ứ cũng không nên dùng; đàn bà có thai không nên dùng. khương hoàng thường được dùng trong bệnh đau dạ dày, vàng da, phụ nữ sinh nở xong đau bụng.
Ngoài công dụng trên, nhân dân còn dùng củ nghệ bôi lên các mụn mới khỏi để đỡ sẹo, nhuộm vàng bột cary, nhuộm len, nhuộm tơ, nhuộm da.
Tính vị – Qui kinh:
khương hoàng vị cay, đắng, tính ôn vào 2 kinh can và tỳ.
Liều dùng:
Hàng ngày 1-6g dưới hình thức bột hoặc thuốc sắc chia làm 2-3 lần uống trong ngày.
Ứng dụng lâm sàng của vị thuốc khương hoàng
Chữa thổ huyết máu cam:
khương hoàng tán nhỏ, ngày uống 4-6g chiêu bằng nước.
Bài thuốc kinh nghiệm chữa điên cuồng:
khương hoàng 250g, phèn chua 100g, tán nhỏ, hòa nước cháo viên thành viên hạt ngô. Ngày uống 50 viên. Uống hết hai đơn như trên thì khỏi. Đã chữa khỏi một người phụ nữ do lo sợ quá độ phát điên đã 10 năm.
Đơn thuốc cao dán trị nhọt:
Củ ráy 80g (một củ), khương hoàng 60g (một củ), Nhựa thông 40g, Sáp ong 40g, Dầu vừng 80g. Củ ráy gọt sạch vỏ cùng giã với khương hoàng cho thật nhỏ, cho vào nấu nhừ với nhựa thông dầu vừng và sáp ong. Lọc để nguội, phết lên giấy bản dán vào mụn nhọt.
Trị viêm gan virut cấp tính:
Chữa viêm gan virus gồm khương hoàng 12g; nhân trần, bồ công anh, bạch mao căn mỗi vị 40g; chi tử 16g; đại hoàng, hoàng liên mỗi vị 9g. Sắc uống, ngày một thang, chia 3 lần, trước bữa ăn. Uống liền 3 – 4 tuần lễ.
Trị viêm gan mạn tính:
khương hoàng 4g; côn bố, đình lịch tử mỗi vị 12g; hạt bìm bìm, hải tảo mỗi vị 10g; quế tâm 6g. Sắc uống ngày một thang, chia 3 lần uống trước bữa ăn. Trị sỏi gan, sỏi mật: củ nghệ, phèn chua đồng lượng 10g. Hai vị tán bột uống ngày một thang, trước bữa ăn. Nếu có mật gấu gia thêm thì càng tăng công hiệu điều trị viêm gan mạn.
Trị kinh nguyệt không đều:
khương hoàng vàng, xuyên khung, đào nhân, mỗi vị 8g; ích mẫu, kê huyết đằng, mỗi vị 16g; sinh địa 12g. Sắc uống ngày một thang. Uống liền 2 – 3 tuần, trước khi có kinh. Uống vài ba liệu trình cho đến khi các triệu chứng ổn định.
Trị bế kinh đau bụng:
khương hoàng 15g, huyền hồ 10g. Cả hai đều chích giấm. Sắc uống ngày một thang, chia 3 lần, uống trước bữa ăn. Uống 2 – 3 tuần.
Trị trướng bụng, đau bụng:
Khương hoàng, hương phụ, sài hồ, đồng lượng 9 – 12g. Sắc uống hoặc làm thuốc bột, ngày một thang, uống trước bữa ăn 1 – 1,5 giờ.
Trị mụn nhọt, đinh độc:
khương hoàng vàng 100g, củ ráy dại 150g, dầu vừng 150g, nhựa thông, sáp ong 70g. củ nghệ và củ ráy gọt vỏ, thái mỏng, giã nát. Cho hỗn hợp này vào dầu vừng nấu nhừ. Lọc bỏ bã, thêm nhựa thông, sáp ong vào đun nóng cho tan, quấy đều để nguội, phết lên giấy bản, dán vào mụn nhọt.
