Actiso là cây thuốc mọc tự nhiên ở nhiều nước châu Âu, được người Pháp đưa vào Việt Nam từ thế kỷ 19 và Atiso được trồng trên các vùng núi có khí hậu mát quanh năm như Sapa, Mường Khương (Lào Cai), Tam Đảo (Vĩnh Phúc), Đà Lạt (Lâm Đồng). Actisô là cây thuốc ưa khí hậu mát mẻ, ôn hoà, có lượng mưa hàng năm khoảng 2000 – 2500 mm, nhiệt độ trung bình năm 15 – 20o C.
Actiso là cây thuốc trồng lấy lá để làm dược liệu. Cây sinh trưởng mạnh, rễ phàm ăn nên điều kiện đất đai thích hợp để trồng Actiso phải là đất tốt, giữ ẩm tốt nhưng đồng thời cũng thoát nước tốt trong mùa mưa, thường là loại đất thịt nhẹ, giàu dinh dưỡng, nhiều mùn.
ở Việt Nam, Actiso đã được trồng với diện tích lớn ở Đà Lạt (Lâm Đồng) và ở Sapa (Lào Cai), đã mở rộng diện tích trồng Actiso theo hướng sản xuất hàng hoá từ năm 1998.
Tên dân gian: Actiso
Tên khoa học: Cynara Scolymus L.
Họ khoa học: Thuộc họ Cúc (Compositae).
Cây Actiso là gì
(Mô tả, hình ảnh phân bố, thu hái, thành phần hóa học, tác dụng dược lý…)
Mô Tả:
Actiso là một cây thuốc nam quý. Loại cây thấp, cao khoảng 1-2 m, thân và lá có lông trắng như bông. Lá mọc so le, phiến khía sâu, có gai. Cụm hoa hình đầu,mầu tím nhạt. Lá bắc ngoài cuả cụm hoa dầy và nhọn. Phần gốc nạc của lá bắc và đế hoa ăn được. Lá to, dài 1-1,2m, rộng 50cm. Mặt dưới có nhiều lông hơn mặt trên.
Phân bố địa lý
Actiso là cây thuốc nguồn gốc Ðịa Trung Hải
Cây được di thực và trồng nhiều ở Đà lạt, Sa pa, Tam đảo.
Thu hái chế biến Actiso
Gieo hạt tháng 10-11, bứng ra trồng tháng 1-2. Lúc cây sắp ra hoa, hái lấy lá, bẻ sống.
Lá Actiso thu hái vào năm thứ nhất của thời kỳ sinh trưởng hoặc vào cuối mùa hoa. Khi cây trổ hoa thì hàm lượng hoạt chất giảm, vì vậy, thường hái lá trước khi cây ra hoa.Có tài liệu nêu là nên thu hái lá Actiso còn non vào lúc cây chưa ra hoa. Ở Đà Lạt, nhân dân thu hái lávào thời kỳ trước tết Âm lịch 1 tháng.
Bộ phận dùng làm thuốc:
Cụm hoa và lá bắc Actiso có phần gốc nạc, thường được dùng làm rau ăn và làm thuốc. Lá hái lúc cây sắp ra hoa hoặc mới ra hoa, dùng làm thuốc.
Bào Chế Actiso:
Sấy hoặc phơi khô. Để nơi khô ráo.
Thành Phần Hóa Học Actiso:
Trước đây người ta cho rằnghoạt chất là Cynarrin. Những nghiên cứu gần đây chứng minh rằng có nhiều hoạt chất khác nhau chứ không riêng gì Cynarrin (Ernst E. Naturamed 1995).
Trong Actiso chứa 1 chất đắngcó phản ứng Acid gọi làCynarin (Acid 1 – 4 Dicafein Quinic). Còn có Inulin, Tanin, các muối kim loạiK (tỉ lệ rất cao), Ca, Mg, Natri.
Lá Actiso chứa:
1. Acid hữu cơ bao gồm:
·Acid Phenol: Cynarin (acid 1 – 3 Dicafeyl Quinic) và các sản phẩm của sự thủy phân (Acid Cafeic, acid Clorogenic, acid Neoclorogenic).
·Acid Alcol.
·Acid Succinic.
2. Hợp chất Flavonoid (dẫn chất của Luteolin), bao gồm:
Cynarozid ( Luteolin – 7 – D Glucpyranozid), Scolymozid
(Luteolin – 7 – Rutinozid – 3’ – Glucozid).
3. Thành phần khác của Actiso: Cynaopicrin là chất có vị đắng, thuộc nhóm Guaianolid.
Dược điển Rumani VIII qui định dược liệu phải chứa trên 1% Polyphenol toàn phần và 0,2% hợp chất Flavonoid.
Theo R.Paris, hoạt chất (Polyphenol) tập trung ở lá, có nhiều nhất ở phiến lá (7,2%) rồi đến ho (3,48%), đến cụm hoa, rễ, cuống lá.
Lá Actiso chứa nhiều hoạt chất nhất: 1,23% Polyphenol, Clorogenic acid 4%, hợp chất Flavonoid (đặc biệt là Rutin), sau đó đến thân (0,75%), rễ (0,54%). Dẫn chất Caffeic như Clonogenic acid, Neoclorogenic acid, Cyptoclorogenic acid, Cynarin. Sesquiterpen lacton: Cynarpicrin, Dehydrocynaropicrin, Grossheimin, Cynatriol.
Hoạt chất trong phiến lá Actiso cao gấp 10 lần trong cuống lá.
Lá non chứa nhiều hoạt chất (0,84%) hơn lá mọc thành hìnhhoa thị ở mặt đất (0,38). Nếu sấy ở nhiệt độ cao thì lá mau khô nhưng lại mau mất hoạt chất. Ở nhiệt độ thấp, việc làm khô sẽ lâu hơn. Lá cần được ổn định trước rồi mới chuyển thành dạng bào chế. Ngọn có hoa chứa Inulin, Protein (3,6%), dầu béo (0,1%), Carbon Hydrat (16%), chất vô cơ (1,8%0, Ca (0,12%), P (0,10%), Fe (2,3mg/100g), Caroten (60 Unit/100g tính ra Vitamin A).
Thân và lá còn chứa muối hữu cơ của các kim loại K,Ca, Mg, Na. Hàm lượng Kali rất cao.
Rễ: hầu như không có dẫn chất của Cafeic acid, bao gồm cả Clorogenic acid và Sesquiterpen lacton. Rễ chỉ đều thông tiểu chứ không có tác dụng tăng tiết mật (Herbal Medicine 1999).
Tác Dụng Dược Lý Actiso:
+Dùng dung dịch Actiso tiêm tĩnh mạch, sau 2-3 giờ, lượng mật bài tiết tăng gấp 4 lần ( M.Charbol, Charonnat Maxim và Watz, 1929).
+ Uống và tiêm Actiso đều có tác dụng tăng lượng nước tiểu, lượng Urê trong nước tiểu cũng tăng lên, hằng số Ambard hạ xuống, lượng Cholesterin và Urê trong máu cũng hạ xuống. Tuy nhiên, lúc mới uống có khi thấy lượng Urê trong máu tăng lên do Artichaud làm tăng sự phát sinh Urê trong máu. (Tixier, De SèzeM.Erk và Picard. 1934 – 1935).
+ Tăng tiết
+ Actiso không gây độc.
Vị thuốc Atiso
(Công dụng, liều dùng, tính vị, quy kinh…)
Tính vị, tác dụng Actiso:
Lá Actiso vị đắng, có tác dụng lợi tiểu và được dùng trong điều trị bệnh phù và thấp khớp. Lá tươi hoặc khô sắc hoặc nấu thành cao chữa bệnh về gan (viêm gan mạn, da vàng), thận viêm cấp và mạn, sưng khớp xương. Thuốc có tác dụng nhuận trường và lọc máu nhẹ đối với trẻ em.
Công Dụng Actiso:
Thông mật, lợi tiểu, giảm Urê máu, hạ sốt, nhuận trường .
Chủ Trị:
·Cụm hoa Actiso được dùng trong chế độ ăn kiêng của người bệnh đái tháo đường nhạt vì nó chỉ chứa lượng nhỏ tinh bột, phần Carbon Hydrat gồm phần lớn là Inlin.
·Lá Actiso vị đắng, có tác dụng lợi tiểu và được dùng trong điều trị bệnh phù và Thấp khớp.
·Lá tươi hoặc khô sắc hoặc nấu thành cao chữa bệnh về Gan (viêm gan mạn, da vàng), viêm thận cấp và mạn, sưng khớp xương. Thuốc có tác dụng nhuận trường và lọc máu nhẹ đối với trẻ em.
·Thân và rễ Actiso thái mỏng, phơi khô, công dụng giống lá.
Actiso được dùng trị bệnh ở Châu Âu từ lâu như vị thuốc làm mát gan, nhuận trường, thông tiểu.
Liều Dùng Actiso:
Có thể dùng độc vị hoặc kết hợp với các vị thuốc khác
Thuốc sắc 5-10%, cao lỏng 2-10g.
Một ngày chỉ nên dùng 10 – 20 g sắc với nước nếu dùng tươi, 5 – 10 g nếu dùng khô. Với loại trà Actiso đóng gói cũng chỉ nên uống 2 – 3 túi mỗi ngày là đủ./.
Ứng dụng lâm sàng của vị thuốc atiso
Chữa bệnh tiểu đường
Bài 1:
Thân cây Actiso 40g, rễ 40g, hoa 20g, tất cả phơi khô, tán nhỏ, mỗi lần dùng 2g pha như pha nước chè.
Bài 2:
Hoa Actiso 50g cũng phơi khô tán nhỏ, mỗi lần dùng 2g, pha như pha nước trà
Bài 3:
Hoa Actiso 100g, lá atisô 100g, luộc ăn như ăn các loại rau thông thường.
Bài 4:
Giò heo hầm Actiso: Giò heo (giò lợn, giò trước tốt hơn giò sau), 2 hoa atisô, gia vị muối tiêu đường, bột ngọt, vừa đủ, rau ngò.
Cách làm:
Giò heo cạo sạch, đập phần móng, bóc bỏ phần cứng của móng. Chặt khoanh tròn. Ướp gia vị: muối, tiêu, đường, bột ngọt, củ hành tím băm nhỏ. Để 30 phút cho giò heo thấm gia vị. Hoa atisô: 1 hoa tách rời tùng cánh, rủa sạch, để ráo nước, hoa còn lại không tách cánh, chỉ cắt bót phần đầu cánh cứng.
Rửa thật kỹ dưới vòi nước cho sạch hết các chất bẩn.Hành lá rửa sạch, để ráo, xắt ngắn. Đặt nồi nước lên bếp, cho 1 củ hành tím vàn nước cho thơm. Nước sôi cho giò heo vào nồi nấu tiếp.
Chú ý không đậy nắp nồi để giữ cho nước canh trong. Thỉnh thoảng vớt hết bọt trong nồi ra. Để lửa nhỏ, nước canh sôi lăn tăn vào khoảng 45 phút. Cho hoa Actiso vào nồi hầm tiếp khoảng 20 phút nữa. Nêm gia vị, nước mắm vào bột ngọt cho vừa ăn.
Nhắc xuống, múc giò heo hầm ra tô lớn. Đặt hoa Actiso ở giữa, xung quanh rắc tiêu, hành ngò. Món giò heo hầm atisô kích thích vị giác giúp quá trình tiêu hóa dễ dàng dùng cho người bị tiểu đường. Ngoài ra nó còn có tác dụng lợi sữa tăng tiết sữa ở các bà mẹ sau khi sinh.
Bài 5:
Hoa Actiso 50g, ý dĩ 50g, lá lách lợn 150g, gia vị vừa đủ. Hoa atisô, ý dĩ, giã nhỏ, lá lách lợn rửa sạch, thái miếng, cho tất cả vào bát to, cho gia vị vào trộn đều, đem hấp cách thủy khi chín cho bệnh nhân ăn, ngày ăn 1 lần, một liệu trình là 10 ngày, thời gian nghỉ giữa các liệu trình là 5 ngày. Cần dùng 3-4 liệu trình.
Giúp giảm cholesterol trong máu, giúp tiêu hóa tốt
Hoa Actiso 50g, khoai tây 100g, cà rốt 50g, xương sườn lợn 150g, gia vị vừa đủ. Cách làm: Hoa atisô, khoai tây, cà rốt làm sạch, cắt thành miếng, xương sườn lợn rủa sạch, chặt miếng, ướp gia vị cho ninh nhừ, tiếp theo cho khoai tây, cà rốt, hoa atisô vào đảo đều, đun tiếp khi thức ăn đã nhừ đem dùng, có thể ăn với cơm, bánh mì, bún v.v…Ngày ăn 1 lần cần ăn liền 5-10 ngày.
Tăng cường chức năng gan, giúp cơ thể giải độc.
Hoa Actiso 50g, gan lợn 100g, gia vị vừa đủ. Cách làm: Hoa Actiso rửa sạch, giã nhỏ, lọc lấy 100ml nước (lọc như lọc cua). Gan lợn làm sạch thái miếng ướp gia vị, sau 30 phút khi nước atisô đã đun sôi thả gan vàn đậy kín vung, bắc nồi ra khỏi bếp, khoảng 20 phút sau là dùng được. Có thể cho gan vào nước atisô, đem hấp cách thủy. Có thể dùng với cơm, bánh mì, bún, ngày ăn 1 – 2 lần, ăn liền 5 – 10 ngày.
